PARAFIA NADARZYN w XIV-XVI wieku

Fot.: Grafika współczesna – Gniezno

 Ważna data w historii Polski to rok 966. Na ten rok datowany jest chrzest Polski  Ówczesny władca Polski książę Mieszko I, wraz z ze swoim dworem przyjął chrzest . Państwo polskie, które funkcjonowało już wtedy administracyjnie (znaczne obszary podlegały jurysdykcji  Mieszka I ) i militarnie, posiadały bowiem zorganizowaną siłę wojskową. Przedtem w roku 965 Mieszko I poślubił czeską księżniczkę Dobrawę , córkę księcia czeskiego Bolesława I Okrutnego. Jego pozycja wzrosła w wielu płaszczyznach; religijnej – wśród poddanych (wszelka władza pochodzi od Boga i sprzeciwianie się jej jest grzechem), w relacji do władców krajów okolicznych – stał się partnerem uprawnionym do zawierania sojuszy i w relacjach z papiestwem jego pozycja  jako władcy uznana została i traktowana była jako samodzielny byt państwowy.
Data 14 kwietnia 966 podawana jest najczęściej jako dzień chrztu – ówczesna uroczystość lub ceremoniał przypadał na Wielką Sobotę. Chrzest Polski miał znaczenie symboliczne i przez kilka wieków trwała jeszcze chrystianizacja terenów podległych Mieszkowi I i jego następcom. Ułatwiło to znacznie organizację państwa i jego trwalsze zespolenie
 
Organizacja życia religijnego nastąpiła wraz z powołaniem pierwszego biskupstwa w roku 968 – był nim biskup Jordan  i został mianowany przez papieża Jana XII. Jego funkcjonowanie miało charakter misyjny i miało za zadanie rozpowszechnianie chrześcijaństwa oraz organizację struktur kościelnych.
Siedzibą biskupstwa był Poznań i podlegało ono bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.

 

Z chwilą podziału Polski na biskupstwa na zjeździe gnieźnieńskim w roku 1000, na obszarze Polski utworzono metropolię gnieźnieńską, biskupstwo w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu. Mazowsze znalazło się w obszarze podległym diecezji poznańskiej. W roku 1075 wydzielono biskupstwo płockie.
Na okres przed 1252 datowane jest  powstanie archidiakonatu czerskiego wraz z kolegiatą . Najprawdopodobniej archidiakonat istniał już w drugiej połowie XI wieku. Dzielił się on na dekanaty; Błonie, Liw, Czersk, Grójec i Sochaczew, a  w XVI wieku doszły Garwolin, Gąbin, Mszczonów, Piaseczno i Warka.  Od 1406 roku siedzibą archidiakonatu jest Warszawa.

Nadarzyn terytorialnie podlegał dekanatowi błońskiemu. W Błoniu bowiem od w roku 1257, Konrad II książę mazowiecki i czerski ufundował istniejący do dziś, kościół pod wezwaniem Św. Trójcy. W tym czasie miasto Błonie (prawa miejskie od 1338), stanowiło również ośrodek władzy książęcej.
Nadarzyn jako włości pojawia się w źródłach z datą 1241, są to okoliczności związane z komesem (*komes – późniejszy hrabia) Gotardem i jego zasługami w obronie Mazowsza przed Jaćwingami, ale zależności tych bliżej nie określono*.

Podawana jest też  przez Paprockiego* informacja jakoby wnuk Gotarda imieniem Antoni miał w posiadaniu Nadarzyn w już XIV. Tadeusz Lalik* twierdzi zaś, że widział akt erygowania kościoła w Nadarzynie z roku 1350. Podobny okres podaje również ks. Tadeusz Żebrowski*.

W roku 1378 przed  księciem Januszem I, trzynastu  dziedziców ze Służewa  stanęło, aby uzyskać potwierdzenie dokumentów przyznających komesowi Gotardowi wieś Służew. Jeden z nich mógł otrzymać w wyniku nadania książęcego prawa do ziem w górnym biegu rzeki Zimna Woda. Obejmowało ono Starą Wieś (rusiecką), Rusiec, Nadarzyn - łącznie około 260 ha.
Można przyjąć, że władztwo tych włości objął przodek Tomasza Siestrzeńca*.
Z racji pisania właścicieli – z „Ruśca” można przyjąć, że centrum tego rejonu było w Ruścu, bądź Starej Wsi. Nazwa Stara Wieś pojawia się w roku 1417.  Jest to okres aktywniejszego zagospodarowywania ziem mazowieckich. Nieliczne, ale może nawet kilkudziesięcioosobowe grupy osadników zamieszkiwały miejsca przy rzece Zimna Woda i wzdłuż szlaków handlowych. Błonie -Tarczyn -Czersk  i Warszawa-Rawa-Piotrków. Taka sytuacja trwała do roku około 1450. Wtedy to zapewne  włodarz tych ziem Tomasz Siestrzeniec Gaza zaczął starania o lokację miasta i podjął decyzję o jego wybudowaniu. Ówczesną wieś Nadarzyn mogło zamieszkiwać wtedy nawet do 100 osób.

Argument drugi to najstarsza ulica w Nadarzynie ulica Poświętna wybudowana jako klasyczna wieś ulicówka charakterystyczna dla takiej zabudowy w średniowieczu. Domy budowane są szczytem do ulicy. Rynek w Nadarzynie posiada domy  zabudowane frontem do ulicy, typowe dla zabudowy miejskiej. Ponieważ kościół był właścicielem placów przy ulicy Poświętnej (przy niej zlokalizowany był szpital) i organistówka. Można śmiało przyjąć iż budynek kościoła istniał przed erygowaniem parafii i mógł stać też przy ulicy Poświętnej. Przytoczone wyżej argumenty świadczą o tym, że wieś Nadarzyn istniała dużo wcześniej.
Miasto powstało na tak zwanym surowym korzeniu (in nova radice). W praktyce oznacza to wytyczenie miejsca na nie zabudowanych i nie zaludnionych gruntach, choć według autora nie zawsze tak było (patrz wyżej przedstawiona argumentacja).
Zaplanowane i rozmieszczone zostało według zasad prawa chełmińskiego. Lokacje na prawie chełmińskim miały wszystkie miasta okoliczne, które powierzono niejakiemu Grzegorzowi*.
 W źródłach na rok 1487*istnieje zapis o zrzeczeniu się praw  przez córkę owego Grzegorza  do dziedziczenia wójtostwa po ojcu. Akt lokacyjny nadany został 20 lub 25 maja 1453 roku przez księcia Bolesława IV mazowieckiego. Zabudowa miejska mogła powstać wcześniej, możliwe, że w drugiej połowie XIV wieku).

Fot.: Bolesław IV - źródło:poczet.com

Według ks. dr. Józefa Nowackiego*, parafia erygowana została krótko po lokacji miasta Nadarzyn /dekanat błoński /.
Kościół parafialny Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, Rozesłania Aniołów, św. Michała, Marcina i Leonarda w świeżo założonym przez Tomasza Rusieckiego mieście Nadarzynie erygował kanonicznie biskup  Andrzej Bniński przywilejem datowanym na 20 maja 1453 w Żbikowie.

Fundator uposażył kościół i beneficjum w domostwa dla plebana, wikarego i zakrystiana /organisty/nauczyciela/, w dwa łany roli z łąkami, sadzawkę, łąkę i ogród.
Do parafii włączył biskup z parafii brwinowskiej za zgodą plebana Mikołaja i patronów Jana i Abrahama wsie Rusiec Wielki i Rusiec Mały, Zajączkowawola wraz z dziesięcinami folwarcznymi, a nadto na świeżo wykarczowanych obszarach wsie Nadarzyn, Strzeniowawola, Paszkowawola, Łaziska, Racznykierz,  Mrokowskawola. Patronat przyznał właścicielom Nadarzyna.
Przywilej powyższy transumował i zatwierdził biskup na prośbę Mikołaja Kruszewskiego z Kruszewca (Kruszewia) na kapitule generalnej poznańskiej z dnia 2 VII 1469 roku i zarazem włączył do parafii nowo założone wsie Czyżów, Mikołajew, Zalesie, Marcinkowo i Kosów (Czaszowo). Parafia mogła mieć początkowo obszar około 30km kwadratowych, a po transumacji z 1469 roku, nawet 50 km kwadratowych.
Wraz z rozwojem parafii, funkcjonowaniem  szkoły , dalszą chrystianizacją ludności, rozwojem miasta nastąpiła zapewne potrzeba powołania dodatkowych osób do tego zadania.

Fot.: Tadeusz Stachowicz - średniowieczna spowiedź

Kasztelan zakroczymski  Wiktoryn Nadarzyński* ufundował i uposażył w  4 grzywny rocznego czynszu z Nadarzyna kolegium mansjonarzy*.
Wdowa po nim Elżbieta Okuniówna przydała też łan roli z dóbr strzeniowskich.
Zwraca też uwagę fakt powstania nowych wsi o nazwie Mikołajewo, Wola Mikołajewska , Walentowo.
Proboszcz był mianowany przez biskupa i odpowiadał za duszpasterstwo parafian i majątek parafii.
Prawo kanoniczne określa tę funkcję jako pastor (proprius paroeciae sibi commisae sub autoritate), czyli własny pasterz zleconej sobie parafii pod władzą biskupa.

Pierwszy cmentarz nadarzyński datowany  jest na rok 1492 i znajdował się obok dzisiejszego budynku parafialnego. Funkcjonował do roku 1853. Ostateczne uporządkowanie terenu starego cmentarza  nastąpiło w roku 1929. Na terenie tym nasadzono nowe drzewa owocowe, a na probostwie pobudowano, przed I wojną światową, nowe budynki gospodarcze. Było też trochę roli i łąki.

Rozległość dóbr nadarzyńskich to tereny przynależne do miasta w ilości około  1110 mórg, folwark Nadarzyn 1522 morgi, Wolica 567 mórg, wieś Kajetany 481 mórg, Walendów 231 mórg.
Razem 3917 mórg, a to jest około 130 włók (informacje za rok 1528).
Dzisiejsze wielkości to około 2340 ha . Dla porównania rynek w Nadarzynie to prawie hektar.
W roku 1532 w Nadarzynie wybuchł pożar i drewniany ówczesny kościół prawdopodobnie spłonął.
Nową budowlę wybudowano zapewne kilka lat później. Można nawet przyjąć, że w części był murowany.

Rejon Urzuta, dzisiejsza ul Chabrowa w części przylegającej do trasy S8 i Walendów - dzisiejsze stawy walendowskie, to prawdopodobnie pierwsze wyrobiska cegielniane. Cegielnia w Walendowie istniała jeszcze pod koniec XIX wieku.

Na podstawie jak niżej
napisał Ryszard Zalewski

* Tomasz  Siestrzeniec  występuje w źródłach 1432-1465. Założyciel miasta Nadarzyn.
* Tadeusz  Lalik 1928-2000 historyk o specjalizacji średniowiecze. Studia i materiały do dziejów Piaseczna i powiatu piaseczyńskiego.
*prof. Tadeusz Eugeniusz Żebrowski – Profesor Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku i wieloletni dyrektor Biblioteki Seminaryjnej i Archiwum diecezjalnego w Płocku historyk Kościoła katolickiego, duchowny.
*Brat jego dziadka Aleksego Nadarzyńskiego to założyciel miasta Nadarzyn, występuje w źródłach 1543-1571
* Mansjonarz to stały rezydent przy danym kościele zobowiązany, odpowiadał za przydzielone im ołtarze, nauczanie katechizmu, wspólne odmawianie brewiarza, celebrowanie mszy świętych, głoszenie kazań. Możliwe że nadarzyńskie kolegium było co najmniej czteroosobowe – patrz cztery wezwania kościoła.
* Uposażenie wypłacała Rada miejska
*Bartosz Paprock wielu herbarzy, heraldyk, historyk, ur. ok. 1540, zm 27 XII 1614 roku we Lwowie. Wydał słynne "Herby rycerstwa polskiego".
Źródła; M. Piber –Służew średniowieczny
Władysłąw Knapiński, Notaty.
H. Samsonowicz, Dzieje Mazowsza
S. Pazyra, Geneza i rozwój
Dzieje miast polskich
Miasta polskie w tysiącleciu
Daniel Wolborski – Funkcjonowanie miast prywatnych na  Mazowszu  w początkach nowożytności.